Lessons from a Tribal Community--Melghat

२५ सप्टेंबर २०१६  Vipul Shaha, Melghat

अमरावती जिल्ह्यातील धामणी व चिखलदरा या दुर्गम तालुक्यांचा, निसर्ग सौंदर्याने नटलेला, सातपुडा पर्वताच्या डोंगर-दऱ्यांचा प्रांत म्हणजे मेळघाट. लहानपणी शाळेमध्ये भूगोल शिकताना या भागाची पुसटशी ओळख झाली होती. नंतर काही सामाजिक प्रश्नांचा अभ्यास करताना मेळघाटातील कुपोषण व बालमृत्यू या समस्यांबद्दल ऐकले होते. यंदाच्या पावसाळ्यात मेळघाटात प्रत्यक्ष जाऊन तेथील 'कोरकू' या आदिवासी लोकांसोबत राहण्याची व तेथे आरोग्यविषयक जागृती निर्माण करण्याची संधी मला लाभली. पुणे येथील "मैत्री" ही संस्था दर पावसाळ्यामध्ये "धडक मोहिमेचे" आयोजन करते. 

महाराष्ट्रातून युवा स्वयंसेवक दहा-दहा दिवसाच्या तुकडीने या मोहिमेत सहभागी होतात. अशाच एका धडक मोहिमेत सहा जणांच्या तुकडीमध्ये मी सहभागी झालो. 'हिलडा' नावाच्या छोट्याश्या, साधारणतः ३-४ शे लोकवस्ती असलेल्या गावामध्ये एका आदिवासी कुटुंबामध्ये आम्ही राहिलो. तो आमचा 'बेस कॅम्प' होता. त्या गावाच्या आसपास असणाऱ्या सभोवतालच्या पाडयांना (वस्त्यांना) रोज साधारणतः ५ ते १० कि.मी. पायी चालून भेट द्यायची. घरोघरी जाऊन तेथील लोकांशी चर्चा करायची व एकंदरित त्यांना आरोग्यविषयक साधे सोपे घरगुती उपचार सुचवायचे. तसेच गरज भासेल तिथे प्राथमिक औषधे पुरवायची, असे साधारणतः कामाचे स्वरूप होते. आरोग्याबरोबरच शिक्षण, अंधश्रद्धा, कुटुंबनियोजन, प्रशासकीय सुविधा अशा विविध विषयांबाबत जागृती, समुपदेशन व विचारांची देवाणघेवाण होता असे. कोरकू हे आदिवासी तसे मितभाषी, स्वभावाने काहीसे लाजरे व शांत पण तितकेच जिव्हाळा व आपुलकी दाखवणारे, येणाऱ्या व्यक्तीचे आदरातिथ्य करणारे. अमरावती पलीकडचे जगच माहीत नसलेले बहुतांश कोरकू, आम्ही  पुण्याहून आलो आहोत म्हटल्यावर जणू कुठल्या दुसऱ्याच देशाचे रहिवासी असू असा कित्येकांचा समाज. मराठी ऐवजी कोरकू ही त्यांची भाषा तसेच मध्य प्रदेश सीमेनजीकचा प्रदेश असल्याने थोडीफार हिंदीदेखील त्यांना येत होती व आम्ही त्यामुळे त्यांच्याशी संवाद साधू शकत होतो. भाषा, प्रांत, संस्कृती यांमध्ये इतका फरक असून देखील त्यांनी आम्हाला चटकन आपलेसे केले. आरोग्य जागृती मोहिमेच्या पुढे जाऊन कित्येकांशी अनौपचारिक जवळीकीचे नाते निर्माण झाले व अल्पशा कालावधीतच एका आगळ्यावेगळ्या अशा, पण आपल्याच बांधवांचा परिचय झाला.

आजपर्यंत ऐकलेल्या मेळघाटाचा शापित, अंधश्रध्दा, दारिद्र्य, अडाणीपणा, कुपोषण, बालमृत्यू यांनी ग्रासलेला प्रांत अशा एका ओळखीला काहीसा तडा गेला व या प्रांतामध्ये, लोकांमध्ये उपजत असणारे गुण, तसेच चांगुलपणाच्या, प्रेरणादायी, सकारात्मक अशा काही गोष्टी समोर आल्या, त्या इथे विशेषतः नमूद कराव्याशा वाटतात. 

• या आदिवासी गावामध्ये एकाही घराला कुलूप आढळले नाही. भीती व गुन्हेगारी याची कुठे चाहूल सुद्धा भासली नाही. यदाकदाचित काही वाद-विवाद झालाच तर तो गावाची “पंचायत” भरून वडीलधाऱ्या मंडळींच्या मार्गदर्शनाने, सर्वसामंजस्याने मिटवण्याचा प्रयत्न केला जातो. स्त्रियांना एक मानाचे व आदराचे स्थान आहे. या समाजामध्ये हुंडा पद्धत नाही. 
• पिढीजात पद्धतीने हे आदिवासी शेती करून आपला उदरनिर्वाह करतात. निसर्गाच्या सान्निध्यात राहून त्यांनी आपली अतिशय निसर्गस्नेही जीवनशैली टिकवून ठेवली आहे. स्थानिक पद्धतीने, उपलब्ध असणाऱ्या नैसर्गिक संसाधनांचा स्वत:च्या अगदी तुटपुंज्या गरजांपुरताच वापर केल्यामुळे येथील  नैसर्गिक संपत्तीचे जतन झालेले दिसते. ज्याला आपण ‘इको-फ्रेंडली’ किंवा ‘हरित जीवनशैली’ असे म्हणतो ती आदिवासी लोक अगदी स्वाभाविकपणे जगत असतात. 
• त्यांची छोटीशी पण टुमदार घरे, शेण, बांबू, माती, दगड यांपासून बनविलेली. कचरादेखील नैसर्गिकरीत्या विघटित होणारा व त्यामुळे शेतीमध्ये खत म्हणून उपयोगी पडणारा.
• पैशाची उणीव असली तरीदेखील स्वयंपूर्ण व स्वाभिमानी असे राहणीमान, स्वतःच्या प्राथमिक गरजा स्थानिक पातळीवर भागविता येतील इतकी कौशल्ये पिढी दरपिढी चालत आलेली. 
• सारा गाव, शेजारी पाजारी, सगळेच एकमेकांचे सखे सोयरे. आपआपसातील नातेसंबंध, परस्परावलंबन, एकमेकांच्या नडीआडीला लगेच धावून येण्याची वृत्ती हीच यांची मोठी संपत्ती व खरी ‘सिक्युरिटी’ (सुरक्षितता). प्रत्यक्ष उदाहरण सांगायचे झाले तर, एका जणांच्या शेतीमध्ये रानडुकरांचा त्रास होत होता तर त्यांना पकडण्यासाठी ८-१० मंडळी पहाटेपासून प्रयत्न करीत होती. 
• सर्वच घरे ‘कोरकू’ समाजाची व  एकसारखे राहणीमान असणारी, त्यामुळे कुठे जात-पात किंवा उच्च-नीच असा भेदभाव आढळला नाही. 
• जीवनाची गती अगदी शांत, संथ, निसर्गचक्रशी मिळती-जुळती असणारी त्यामुळे कुठे ताणतणाव, धावपळ किंवा हेवेदावे नाहीत; अतिहाव यामुळे उद्भवणारे मनोविकार नाहीत. रोजच्या शरीराकाष्टामुळे  त्यांच्यामध्ये काटकपणा तसेच रोगप्रतिकार क्षमता आधिक. 
• आधुनिक, औपचारिक शिक्षण जरी कमी असले तरीदेखील लहान मुले अगदी कळत-नकळत गावकऱ्यांकडून सहज खेळता बागडता, कामात मदत करता करता अनुभवातून खूप काही सतत शिकत राहतात. दिवसभर मुले कुठे आहेत, काय करत आहेत याची चिंता पालकांना नसते कारण सारं गाव हेच एक कुटुंब असल्यासारखे गुण्यागोविंदाने राहतं. इंग्रजीमध्ये एक म्हण आहे: It takes a village to raise a child (एक मूल वाढवणं यासाठी एक गाव लागते.) ती म्हण मेळघाटमध्ये खऱ्या  अर्थाने साकार होताना दिसते. 
• केवळ बौद्धिक विकास नव्हे तर कित्येक प्रकारे कुशलतेने हातांचा उपयोग करणे आदिवासी लोक जाणतात. बांबू व सागाच्या लाकडांपासून अनेक कलाकुसरीच्या तसेच दैनंदिन उपयोगाच्या वस्तू घरोघरी अजूनही बनवल्या जातात.
• प्रत्येक गोष्ट बौद्धिक तर्कवितर्क किंवा चर्चा याद्वारे समजून घेण्यापेक्षा हे लोक प्रत्यक्ष अनुभवातून, कृतीतून चटकन  आत्मसात करतात. कदाचित त्याचमुळे कोरकू भाषेत फारफार तर १५०० ते १६०० असे मोजकेच शब्द आहेत. 
• त्यामुळे आमच्या मोहिमेमध्ये आम्ही गाणी, गोष्टी, पथनाट्ये याद्वारे त्यांच्यापर्यंत पोहोचण्याचा प्रयत्न केला. 
• एका तान्ह्या बालकाला ताप आला असता त्यास मीठ टाकलेल्या गरम-गार पाण्याचा लपेट करायचे प्रात्यक्षित जेव्हा त्याच्या आईला दिले तेव्हा तिने ते चटकन अमलात आणले. त्यांची निरागसता व विश्वासू आणि श्रद्धाळू स्वभाव यांमुळे कोरकू लोक खूप लगेच आपलेसे होतात व आलेल्या परप्रांतीयांचे हृदयही जिंकतात. 
• अशा दुर्गम भागामध्ये जाऊन काम करणारे फार कमी असतात. तेथे शासकीय यंत्रणेचे दुर्लक्ष असते असा माझा समज होता. परंतू इथे विशेष उल्लेख करावासा वाटतो तो म्हणजे पवन बोके या राहू गावातील जिल्हा परिषद शाळेमध्ये नियुक्त झालेल्या शिक्षकचा. वय केवळ २८ परंतू गेली चार वर्षे हे शिक्षक राहूमधल्या शाळेमध्ये अक्षरश: वाहून घेऊन काम करत आहेत व त्यांच्या अथक प्रयत्नांतून या शाळेचा पट केवळ ६ विद्यार्थ्यावरून ३५ पर्यंत पोहोचला आहे. तसेच मेळघाटातील पहिली डिजिटल शाळा हा प्रकल्प ते यशस्वीपणे राबवत आहेत. शाळेच्या माध्यमातून गावकऱ्यांमध्ये देखील समाज प्रबोधन घडवून आणण्याचे कार्य पावन यांनी हाती घेतेले आहे. आणखी दोन सरकारी कर्मचाऱ्यांचा इथे उल्लेख करावासा वाटतो, ते म्हणजे डॉ. विद्या व डॉ. किरण वाथोडकर, ज्यांनी निवृत्तीपूर्वीच्या दोन वर्षांसाठी स्वतःहून मेळघाटामध्ये बदली करून घेतली. येथील चुरणी या गावातील प्राथमिक आरोग्यकेंद्राचे नेतृत्व ते समर्थपणे पाहतात. तेथे वैद्यकीय कर्मचाऱ्यांचा तुटवडा असूनदेखील या दांपात्याने होता होईल तेवढे सेवेचे अखंड काम चालू ठेवले आहे व आलेला रुग्ण उपचाराशिवायच माघारी जाता कामा नये या निश्चयाने ते काम करत आहेत. यांच्यासारखे कित्येक unsung heroes मेळघाटात विखुरलेले असणार. ही आम्हा युवा लोकांना मोठी प्रेरणेची बाब आहे. डॉ. सुनील कोल्हे व डॉ. आशिष सातव ही नावेदेखील अशावेळी आशेचे किरण म्हणून समोर येतात. 
• इतक्या साऱ्या उपलब्धी व चांगुलपणाच्या बाबी असूनदेखील मेळघाटाचे चित्र वेगाने बदलत आहे. 
• जागतिकीकरण, औद्योगिकरण, शहरीकरण, सुखासीनता, चंगळवाद, आधुनिक विकास याचे वारे या प्रदेशालाही लागले आहेत. येथील मुले इंग्रजी शिक्षणासाठी दूर-दूरच्या सरकारी आश्रमशाळांमध्ये जाऊ लागली आहेत. नोकरीच्या शोधात युवक गाव सोडून मोठमोठ्या शहरांकडे धाव घेत आहे. जसजशी गावांमध्ये वीज पोहोचत आहे तसतसे टीव्ही, मोबाईल व त्याद्वारे बाह्यजगातील चांगल्या-वाईट गोष्टी, जाहिराती यांचा प्रभाव हळूहळू येथील समाजावर होताना दिसतो. पारंपारिक सेंद्रिय शेतीकडून आता रासायनिक शेतीकडचा ओढा येथीही वाढला आहे. वयस्कर लोकांना ठाऊक असलेल्या पौष्टिक रानभाज्या व औषधी वनस्पती यांचे ज्ञान आता तरुण पिढीपाशी दिसणे दुरापास्त  होत चाललेले आहे.
• ज्यावेळी दोन किंवा अधिक संस्कृती परस्परांना येऊन भेटतात त्यावेळी त्या निश्चितच एकमेकांवर प्रभाव टाकतात. परंतु त्याचे  परिणाम नेहमी चांगलेच असतील याची खात्री देता येत नाहे. 
• दळणवळण व आधुनिक संपर्क सुविधांमुळे जग जरी जवळ येत असले तरीदेखील एकमेकांकडून चांगले घेणे, तसेच हजारो वर्षे शाश्वत राहिलेल्या संस्कृतीला, भाषेला न गमावणे यासाठी विशेषतः आपल्यासारख्या बाहेरून तेथे जाणाऱ्या लोकांना सतर्क राहण्याची गरज आहे. आपण त्यांना काही शिकवण्यासाठी, त्यांना मदत करण्यासाठी, एक उच्चभ्रू/ विकसित आहोत (Superior) या भावनेने  तिथे न जाता, किंवा केवळ पर्यटनाच्या हेतूने तिथे त्यांच्या जीवनाचा समतोल ढासळेल असे वर्तन न  करता खऱ्या अर्थाने एका कुतूहलाच्या, आदराच्या, परस्पर संवाद, जाणीव, संवेदनशीलता वृद्धिंगत होईल व चांगुलपणाची देवाणघेवाण होईल या नात्याने आदिवासी बांधवांशी एकात्मकतेने भेटलो तर खऱ्या अर्थाने असे अनुभव, आपल्या आयुष्याला परिवर्तनशील बनवू शकतात व या पृथ्वीच्या, मानवतेच्या शाश्वतीसाठी आधारभूत ठरू शकतात. तसेच अनिर्बंध विकासातून उद्भवणाऱ्या अनेक विकृती टळू शकतात.

धडक मोहिमेबद्दल अधिक माहितीसाठी “मैत्री” पुणे यांचाशी संपर्क साधावा -०२०-२५४५०८८२   (maitri1997@gmail.com)

लेखकाशी संपर्क

“Father, My Life is in Your Hands.”

Vipul Shaha, Urban Ashram, Pune

Saturday, July 16, 2011

Introduction:

Shaheen Mistri, founder of Akanksha and Teach for India shares her inspiring life story in a first ever SpiriTED Talk at The Uraban Ashram, Pune, India

It turned out to be an evening full of spirit, energy and inspiration as Shaheen walked in at the Urban Ashram to interact with a group of 30 people who had gathered to hear her life journey and understand what it really means to serve and make a difference.  While words fail to capture the experience, here is an attempt to summarize those precious 60 minutes of a heart-to-heart conversation with Shaheen.

“The Power of an Instinct”:

Shaheen lived in many parts of the world and had extremely privileged and sheltered childhood.  Poverty and Inequity were not part of her world.  She was, however, always very captivated by children.  As early as from the age of 12 she regularly volunteered to work with children.  It was always children who were in some special need—visually or hearing impaired children, autistic children or orphan children.   Her happiest memories from her childhood come from those times she spent while working with children.  

Shaheen studied all across the world in different schools—American, British and even a French school but never in an Indian school.  During summer breaks, she would visit her grandparents, who lived in Mumbai.  A week or two in Mumbai every year, and she would be happy to return back to her own comfortable life abroad.  It was one such short holiday trip to Mumbai, when she was 18 that would change the course of her life forever. 

A chance encounter with some street children at a traffic light in Mumbai and a strong inner instinct to stay back in India led Shaheen to call up her father in America and convey her decision.  Completely taken aback, he challenged her to get admitted into one of the top 3 colleges in Mumbai.  It was September then—three months after all the admissions were closed.  Determined to seek an admission, Shaheen sneaked into principal’s office at St. Xavier’s College and literally said these very words: “Father, my life is in your hands.”  And it worked!

“I am an Indian. I have never known what it really means to be an Indian, to live in India, to do something in India.  I want to stay.  It was a very flitting but a very deep instinct that I had.  Luckily, most the instincts we have, they happen and they go and we move on with our life.  But that particular one, I acted on.”

One of the first things Shaheen did after getting into St. Xavier’s was to try and understand the city in a different way.  She followed a news reporter for a few months wherever he went.  It offered her a glimpse into the life on the ‘other side’—jails, police stations, courts.  It also took her to one of the large urban slums in Mumbai.  She was struck by the potential, the resourcefulness, the courage, the spirit of life and happiness despite all the odds.   

“I didn’t understand how people could have so little and yet be so happy.”

There, she met a girl her own age called Sandhya.  She sat with her just out of curiosity trying to understand her life.  While Shaheen knew no Indian language, no one in the slum community knew any English.  As she sat there, some kids surrounded her.  She tried to teach them a few words of English.  Notwithstanding the fact that she had no clue of what it meant to be a teacher, Shaheen enjoyed herself with those kids.  She decided to regularly visit those children and teach them new things.  Thus began her first classroom in the slum community.   It eventually led her to consider getting those kids to a school and provide them with a wider exposure and a happy, safe learning space—where kids can just be kids, be naughty and enjoy themselves and maybe learn something along the way.

She approached nineteen different schools asking them to provide her with a space for teaching less privileged children—only to be turned down for no good reason.  That was an important early lesson in her journey—“The most difficult thing in the world is to change mindsets” she admits.  It was an appeal from the heart and once again her famous line—“Father, my life is in your hands” which came to her rescue. The 20^th school she approached finally agreed to her request.  That was the birth of first ever Akanksha Center in Mumbai.  One centre after another, Akanksha has grown over the past two decades in Mumbai and Pune serving to over 4000 children in slum communities.  In 2009, Shaheen took the next big step in her journey by launching a nationwide movement called The Teach for India (TFI).  Only three years into the program, today over 400 teachers are serving in municipal and under-resourced classrooms across Delhi, Mumbai and Pune touching over 16,000 children’s lives.  The TFI model aims at recruiting the best and the brightest young minds to solve the ‘puzzle’ of education inequity.  Shaheen and her team of dedicated ‘crazy’ youth—as she likes to call them--have been working relentlessly to keep the wheels of the movement turning faster and in the right direction.

Reflecting on her journey of working with children from less privileged backgrounds, Shaheen draws some important life lessons:

“It really is the opportunity that sets us apart.  There is no difference between me and that child in the slum except the difference of opportunity.”

“It teaches you the greatest humility.  It taught me that there really is very little that you can change. But it also taught me at the same time that what I really can change is myself and there is a lot of power in doing that.  And there is a ripple effect.”

“Everything is about human connection, if you know your kids (students), if you understand your kids, then other things can happen.”

“If we think of how really big problems have got solved historically, there have been leaders who have been  committed, who have been bright, who have been passionate, who have worked relentlessly to solve those problems.”

 The power of Giving: Shaheen shared the story of one of her favorite Akanksha kids—Latif and how he sacrificed his own life for the wellbeing of his grandfather.

The power of Belief:  “Just say yes no matter what! If someone throws a hundred problems at you, you can find a hundred and one solutions. When everyone else has given up on a child including the child itself, the power that a teacher can have with his unconditional love and belief in that child can be extremely transformative.  It is often easy to get someone to do something much more difficult than something incrementally more difficult.”

The power of the Little Things:  “I don’t believe anymore that there are big miracle solutions. I think that there are enough of the little things that are going to cause the big miracle solution.  In a world that is so difficult to live in, where each one of us has so many challenges just being nice makes such a difference. Do I notice the things that are special in the people that are closest to me, the people around me?”

The Power of Doing things Yourself and talking less about them:  The analogy of the Mirror and the Glass.  “If you have a problem, you always have a choice: you can pick up the mirror and reflect and believe that the solution is within you. If you pick up the magnifying glass, you believe that the problem is something external and it becomes bigger.”

Every word she spoke came from a deep inner conviction and a life-time of dedicated service.  Shaheen closed the session by urging the gathering for help and support in whichever way they can.  As an immediate expression of our sincere prayer, we closed the gathering by holding hands in a circle and chanting three times: “Loka Samasthaa Sukhino Bhavantu”—“May all beings be happy.”  The gathering was truly blessed by Shaheen’s presence, who made the time to come down to the Ashram and share her incredible life story--despite having just flown in from the US and not having slept for the previous two days.  We wish Shaheen and the movement a great success!

The Great Grandma

--Vipul Shaha, Baramati.  February  09, 09.

We normally like to share our stories of joy, happiness, achievements and progress.  Today, I write you on a rather sad note.  My great grandma passed away a couple of days ago.  I feel that her story ought to be shared so that it may inspire others as it continues to inspire me.

‘Maa’ as we used to fondly call her, left for heavenly abode at the age of 96.  For a Jain, it is highest achievement to be able to leave this body while in a state of complete consciousness, peace, zero craving and aversion and out of pure voluntary will.  The Jain philosophy believes that one who masters the art of dying masters the art of living.  It aims at breaking the bondage that arises from the cycle of life and death.  We call it ‘Sallekhana’.  Maa approached her death with utmost calmness.  She was chanting Jain mantras right until the last moment of her life.  Since Diwali last year (Nov 08) she had been taking only liquid diet and was gradually reducing her intake.  A day prior to her death, she was given a ‘Niyama Sallekhana’--a self rule that binds a person to one place.  A few hours before her death, she accepted a ‘Yama Sallekhana’—a voluntary renunciation of possessions, and food of all kind (including water).  She was determined not to take any modern medications except select Ayurvedic ones.  Her resolve was so firm that when just two days before her death, she was put on an artificial oxygen supply, she refused to take it.   Since long ago she had told the family members about her wish that she does not want to be hospitalized come what may. 

Of many things that make her an extraordinary human being is the fact that despite all the prosperity and wealth in her family (she was married into one of the most famous gold merchant families of Maharashtra—the Sarafs of Baramati), her life was all about simple living and serving others.  She, at a young age of 23, along with her husband took the vow to observe Brahmacharya—a voluntary observance of chaste life and control over senses.  An equally remarkable is the fact that she observed more than 2600 absolute fasts in her life—that is almost one tenth of her life was spent without taking any food—not even water.  No need to say that it requires tremendous willpower and self-control. 

Her life was a living example of an ideal practitioner of a religion.  An aura of love, compassion, self-less service and peace surrounded her.  It was almost a divinely experience to spend even few moments in her presence.    Starting the day at 4 am, regular practise of meditation three times in a day, taking only one meal in the afternoon, no food after the sun-set, absolute fasting four days in a month, regularly reading the Jain scriptures by herself....are but a few aspects of her life that show her discipline and devotion.  All her life, she served others—those in need, her grandchildren (who lost their mother at a very early age) and most importantly the countless Jain monks who came by her town.    Even at this age, she preferred to cook her own meals and contribute in the household chores.  The Jain community in Baramati held her in high respect and sought for her wisdom on various matters of community and religious engagement. 

To me, her life remained somewhat mystique.  Personally, I do not follow Jainism the strict way that it should be followed. I do follow the normal simple rules of vegetarianism etc. but I could never fully understand the practices and principles with which our 'maa' used to practice religion.  I am sure they have a deep meaning.  What I do understand is that rare are such extraordinary human beings to find in these times of inner and outer turbulence.  Religion, for her, was a way of life, an expression of humanity in every action.   What inspires me about her is the amount of faith and discipline put in every little thing that she did.  I only pray for the courage to live up to the legacy which she has left behind.